Ο μαρξιστής φιλόσοφος Αντόνιο Γκράμσι εισήγαγε στην πολιτική θεωρία την έννοια της ιδεολογικής ηγεμονίας. Εστιάζοντας στη σημασία των ιδεών, αναβάθμισε τη θεωρία του Μαρξ, σύμφωνα με την οποία η εξέλιξη της ιστορίας των κοινωνιών καθορίζεται αποκλειστικά από την οικονομία και τις παραγωγικές σχέσεις των ανθρώπων.
Μετατοπίζοντας, λοιπόν, ο Γκράμσι τη μαρξιστική θεωρία από την οικονομία στην ιδεολογία, στην οποία αναγνώρισε δυνατότητες αυτονομίας, έλεγε ότι μία κοινωνική ομάδα που σκοπεύει να κερδίσει κυβερνητική εξουσία πρέπει να ασκεί ιδεολογική ηγεμονία ήδη πριν έρθει στην εξουσία. Και για να εδραιώσει την κυριαρχία της, πρέπει να συνεχίσει να ασκεί πολιτική ηγεμονία ενόσω βρίσκεται στην εξουσία.
Επιχειρώντας μία αναγωγή της θεωρίας του Γκράμσι στα χρόνια της μνημονιακής Ελλάδας, υπό όρους βέβαια κοινοβουλευτισμού και κομμάτων, μπορεί να γίνει πιο εύκολα κατανοητή η συντριπτική ιδεολογική επικράτηση που έχει πετύχει ο ΣΥΡΙΖΑ, πάνω σε τέσσερις βασικούς άξονες - «ιδέες», που θεμελίωσαν τη νίκη της "στρατηγικής της ελπίδας" απέναντι στη "στρατηγική του φόβου".
1) Μνημόνιο-Αντιμνημόνιο
Έστω κι αν ως ένα βαθμό ο διαχωρισμός είναι τεχνητός, όπως αναπόφευκτα θα φανεί στο επόμενο διάστημα, ο ΣΥΡΙΖΑ πέτυχε να γίνει ο κύριος εκφραστής του αντιμνημονιακού τόξου. Η ειρωνεία της υπόθεσης είναι ότι για τη δημιουργία του δίπολου μνημόνιο-αντιμνημόνιο πρωταγωνίστησε η ΝΔ του Αντώνη Σαμαρά, μέχρι να εμπλακεί στην κυβέρνηση Παπαδήμου. Από τον ακτιβισμό της περιόδου των Αγανακτισμένων και των αντισυγκεντρώσεων μέχρι την ωρίμανση του πολιτικού λόγου του αρχηγού και το άνοιγμα στα πασοκογενή στελέχη, ο ΣΥΡΙΖΑ κατάφερε να ηγεμονεύσει στο κομμάτι εκείνο της κοινωνίας που είτε ένιωθε ότι δεν είχε τίποτα να χάσει είτε ονειρευόταν την επιστροφή στις «ευλογημένες» ελληνικές μέρες που προηγήθηκαν του μνημονίου. Ενδεικτικό της πολιτικής ανάγκης του ΣΥΡΙΖΑ να παραμείνει υπαρκτός αυτός ο διαχωρισμός είναι η προσπάθεια να εξοβελιστούν από τη νέα συμφωνία με τους εταίρους οι λέξεις «μνημόνιο» και «τρόικα».
2) Μεσαία Τάξη
Πρόκειται για το ιδεολογικό πεδίο στο οποίο η ΝΔ υπέστη πανωλεθρία. Το κατεξοχήν αστικό κόμμα της χώρας, που έχει στο DNA του την υπεράσπιση των συμφερόντων της μεσαίας ιδιοκτησίας, της τάξης των μικρομεσαίων ελευθέρων επαγγελματιών και των νοικοκυραίων, απογυμνώθηκε ιδεολογικά λόγω των καταναγκασμών(;) του μνημονίου. Ο ΕΝΦΙΑ ήταν απλώς η ταφόπλακα σε μία περίεργη ιδεολογική αντιστροφή: Ο αριστερός ΣΥΡΙΖΑ εμφανίστηκε υπερασπιζόμενος τη μεσαία ιδιοκτησία, την οποία κυνηγούσε με φόρους και χαράτσια η κεντροδεξιά παράταξη. Ο ταξικά συμφιλιωτικός πολιτικός λόγος του Αλέξη Τσίπρα, βέβαια, είχε αρχίσει να αγγίζει εδώ και καιρό τους «νοικοκυραίους» -πολλοί εξ αυτών ένιωθαν ότι έχουν λίγα ή τίποτα να χάσουν από μία κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ. Δεν είναι τυχαίο ότι στην προεκλογική καμπάνια του ΣΥΡΙΖΑ δεν υπήρχαν αναφορές του τύπου «πρώτη φορά αριστερά», όπως στις ευρωεκλογές. Όπως δεν είναι τυχαίο ότι ο Αλέξης Τσίπρας σε αμφότερες τις ομιλίες του κατά τις προγραμματικές δηλώσεις δεν μίλησε ούτε μία φορά για «αριστερή κυβέρνηση», αλλά επέμενε να μιλάει «κυβέρνηση κοινωνικής σωτηρίας».
3) Πατρίδα/Εθνική κυριαρχία
Είναι πραγματικά εντυπωσιακό να παρατηρεί κανείς τον πρώτο Έλληνα πρωθυπουργό που δεν ορκίστηκε με θρησκευτικό όρκο, να αποθεώνεται για τη στάση του απέναντι στους δανειστές από προσωπικότητες που κινούνται στα δεξιά της δεξιάς. «Στέκομαι προσοχή μπροστά στην αριστερή κυβέρνηση», ο «Τσίπρας ιδρώνει το εθνόσημο», «μπράβο λεβέντη Τσίπρα», όλα αυτά δεν τα έγραψε αρθρογράφος της Αυγής, αλλά -απίστευτο κι όμως αληθινό- τα είπαν ο Τάκης Μπαλτάκος και ο Μητροπολίτης Αμβρόσιος. Με συνεχείς προεκλογικές και μετεκλογικές αναφορές στην «πατρίδα» και με αποκορύφωμα τη συγκινησιακή πρώτη ομιλία του στη Βουλή ως πρωθυπουργός(προς το τέλος της, νόμιζες ότι άκουγες τον Ανδρέα...), και κυρίως με την επιθετική και διεκδικητική του στάση απέναντι στους Ευρωπαίους εταίρους, ο Αλέξης Τσίπρας κατάφερε να κερδίσει, προς ώρας, το μέχρι πρότινος προνομιακό πατριωτικό πεδίο της δεξιάς. Ενεργοποίησε τα ανακλαστικά της πλειοψηφίας των Ελλήνων, ακόμα και πολλών δεξιών και κεντροδεξιών πολιτών, που νιώθουν ότι γίνεται για πρώτη φορά προσπάθεια για ανάκτηση μέρους της χαμένης εθνικής κυριαρχίας στην οικονομική πολιτική. Και έβαλε ως ασπίδα για τα εθνικά θέματα, στα μάτια των δεξιών, τον Πάνο Καμμένο.
4) Ευρωπαϊκη προοπτική
Η ευφυής πολιτικά επιλογή του Αλέξη Τσίπρα να είναι υποψήφιος πρόεδρος της Κομισιόν αναβάθμισε σημαντικά το ευρωπαϊκό προφίλ του, έστω και εάν δεν είχε την παραμικρή πιθανότητα επιτυχίας. Ο νεαρός αριστερός πολιτικός άρχισε να συμμετέχει δυναμικά στα ευρωπαϊκά φόρα, έγινε συνομιλητής του Γιούνκερ και του Σουλτς και απέκτησε έτσι ένα σημαντικό επιχείρημα απέναντι σε όσους, εντός και εκτός Ελλάδας, τον κατηγορούσαν για αντι-ευρωπαϊσμό: Πώς είναι δυνατόν ένας πολιτικός να θέλει την έξοδο της Ελλάδας από την ευρωζώνη, από το πιο προωθημένο δημιούργημα δηλαδή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και ταυτόχρονα να διεκδικεί την προεδρία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής;
Ο ρόλος της συγκυρίας
Για να καταφέρει, βέβαια, ένα κόμμα του 4% να κατακτήσει την κυβερνητική κορυφή και κυρίως τέτοια μετεκλογική αποδοχή, δεν αρκεί η σωστή τακτική στη μάχη των ιδεών, πρέπει να βοηθήσουν και οι συγκυρίες. Πρώτη και αυτονόητη, οι βαριές συνέπειες των υφεσιακών μέτρων του μνημονίου. Δεύτερη, ως αποτέλεσμα του πρώτης, το νοικοκύρεμα των δημοσιονομικών και το πλεόνασμα που πέτυχε η κυβέρνηση Σαμαρά, δίνοντας έτσι στη νέα κυβέρνηση πραγματικά περιθώρια διαπραγμάτευσης. Τρίτη και σημαντικότερη, ένας νέος, συμπαθητικός, χαρισματικός και άφθαρτος αρχηγός που δεν είχε διαχειριστεί εξουσία.
Η μεγάλη ευκαιρία του Τσίπρα
Ο Αλέξης Τσίπρας, λοιπόν, κυρίως αυτός και πολύ λιγότερο το κόμμα του, έχει αναδειχθεί σε κυρίαρχο του πολιτικού παιχνιδιού στην Ελλάδα. Στην πραγματικότητα, όμως, το παιχνίδι, μόλις ξεκίνησε. Ο Έλληνας πρωθυπουργός καλείται να ισορροπήσει ακροβατώντας ανάμεσα στις μαξιμαλιστικές προεκλογικές του εξαγγελίες του και στη δέσμευσή του για δημοσιονομική ισορροπία και ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς. Ανάμεσα στην Αριστερή Πλατφόρμα και τον οικονομικά φιλελεύθερο δρόμο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Αν δεν τα καταφέρει, όλα τα «πεδία ιδεών» που έχει κερδίσει θα αρχίσουν να γκρεμίζονται σαν χάρτινοι πύργοι. Εάν δεν καταλήξει σε μία βιώσιμη συμφωνία, που θα διασφαλίζει την ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας, θα δικαιώσει όσους τον κατηγορούσαν ως αντι-ευρωπαϊστή, αποδεικνύοντας παράλληλα ότι το δίλημμα μνημόνιο-αντιμνημόνιο ήταν εξαρχής ψευδεπίγραφο. Ψεύτικο θα φανεί το ίδιο δίπολο ακόμα και αν πετύχει μία καταρχήν συμφωνία, την οποία στη συνέχεια, λόγω ιδεοληψιών ή ανεπάρκειας, δεν μπορέσει να τηρήσει. Ή αν, προκειμένου να την τηρήσει, αντί για τη φοροδιαφυγή, θα αρχίσει κι αυτός να κυνηγάει με μετονομασμένα χαράτσια τη μεσαία τάξη. Σε ενδεχόμενη δε αποσταθεροποίηση, με περιοριστικά μέτρα στα ΑΤΜ και δημοψηφίσματα, όλοι αυτοί που τον αποθεώνουν σήμερα, από τους νοικοκυραίους μέχρι τον Μπαλτάκο, θα τον αποκαλούν τυχοδιώκτη που έπαιξε την πατρίδα στα ζάρια.
Διότι, σε τελική ανάλυση, η πολιτική ηγεμονία προϋποθέτει μεν τη νίκη στη μάχη των ιδεών, αλλά εδραιώνεται μόνο με την εφαρμοσμένη πολιτική. Η διαχείριση συμβόλων και λέξεων είναι σημαντική, αλλά δεν είναι αρκετή. Η μεγάλη ευκαιρία, λοιπόν, του Αλέξη Τσίπρα είναι εδώ. Εάν καταφέρει να ολοκληρώσει τη στροφή του προς τον ρεαλισμό, συμβιβάζοντας αυτά που για πολλούς φαίνονται ασυμβίβαστα, θα ηγεμονεύσει στην ελληνική πολιτική σκηνή για την επόμενη δεκαετία. Και έτσι θα δώσει νέα πνοή, μην γελιέστε, όχι στην ευρωπαϊκή αριστερά, αλλά στην ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία.
